Across
- 1. de veranderingen die kwamen door de ontwikkeling van de landbouw waren gigantisch. Daarom wordt het ook wel de agrarische ... of landbouw.... genoemd. Wat moet er op de puntjes staan?
- 3. In de 17e eeuw waren veel werken van Oude Grieken en Romeinen teruggevonden en veel gelezen. Men kwam erachter dat veel van die werken fouten bevatten en meer en meer werd onderzoek gedaan om te kijken hoe het wel zat. Het was een nieuwe ontwikkeling dat veel mensen zelf gingen experimenteren en vervolgens hun ideeën verspreiden via de boekdrukkunst en brieven. Sommige wetenschappers deden zelfs bevindingen die tegen de bijvel ingingen. Het verschilde per land en wetenschapper hoe zo'n iemand behandeld werd. In de 17e eeuw kwamen er zoveel wetenschappers en experimenten bij dat wel van een grote omwenteling wordt gesproken. Hoe heet deze periode in de geschiedenis waarbij men in de 17e eeuw veel onderzoeken deed en niet meer blind vertrouwde op oude teksten (schrijf aan elkaar)?
- 5. De steden in de Late Middeleeuwen (vanaf ongeveer het jaar 1000) hadden een grote mate van zelfbestuur. Dit kwam omdat ze belasting afdroegen en vaak de adellijke heer nog enige invloed gaven en daarvoor iets in de plaats kregen? Wat kregen veel steden vanaf het jaar 1000 waardoor ze een grote mate van zelfbestuur hadden (schrijf in meervoud)?
- 8. waar vandaan wordt de rooms-katholieke kerk geleid?
- 9. hoe heet de functie van de persoon die de rooms-katholieke kerk leidt?
- 10. In de opkomende steden in de middeleeuwen werd weer gebruik gemaakt van het betaalmiddel waar de Romeinen ook gebruik van maakten. Er kwamen zelfs banken op die nieuwe betaalmethodes introduceerden. Hoe heet het soort economie dat ongeveer vanaf het jaar 1000 weer terugkwam in de Europese steden?
- 13. in de vroege middeleeuwen leefden veel mensen als horige op een domein. Hier kreeg de horige onderdak en de kans zichzelf in leven te houden door voedsel te verbouwen. In ruil moesten horigen gratis herendiensten doen voor de heer van het domein. Hoe heet dit economische systeem van de vroege middeleeuwen?
- 14. Hoe noem je de bekendste absolute vorst uit de 17e/18e eeuw (schrijf aan elkaar)?
- 16. Door de wetenschap was er in Europa een nieuwe, kritische houding ontstaan. Die houding werd in de 18e eeuw ook toegepast op de samenleving en de politiek. Met sommige kritische vragen waren koningen niet zo blij, zoals: was het wel normaal dat een koning heel veel macht had en zich niet verantwoorde aan het volk? Aan de andere kant waren er ook koningen die probeerden een deel van het nieuwe denken over te nemen zonder zelf al te veel macht in te leveren. Hoe noem je de periode en ontwikkeling in de 18e eeuw waarin verschillende revolutionaire ideeën over de samenleving en politiek geïntroduceerd werden?
- 18. Vanaf de 17e eeuw ontstond een trans-atlantische handel in slaven. Slaven werden met Europese goederen gekocht, de slaven werden naar de Amerika's gebracht en de gewassen van de plantages waar de slaven moesten werken werden verkocht en meegebracht naar Europa. Hoe noem je deze handel ook wel?
- 19. Toen de Spanjaarden de baas waren in de Nederlanden was Willem van Oranje een belangrijke adviseur. Ook kreeg hij een bepaalde functie. In die functie bestuurde hij enkele provincies. Toen de Opstand uitbrak bleef deze functie bestaan, maar was de macht toegenomen omdat er geen koning aangesteld werd. Degene die de functie had voerde nu ook legers aan en kreeg landelijk politieke invloed. Er waren twee lange periodes zonder iemand met deze functie omdat vooral Holland en Amsterdam vaak andere belangen hadden dan de persoon met deze functie en liever van hem af waren. Hoe heet deze politieke functie die Willem van Oranje en zijn nazaten bekleed hebben?
- 20. In theorie was de macht tussen de vorsten en de geestelijkheid (met als hoogste figuur de paus) netjes verdeeld dmv de zogenaamde tweezwaardenleer: de vorst heeft de wereldlijke macht en gaat over politiek/bestuur. De geestelijkheid heeft de geestelijke macht en gaat over kerkzaken. Soms liepen de wereldlijke- en geestelijke macht in elkaar over en soms ontstonden daardoor conflicten. Het belangrijkste conflict hierover ontstond in het Duitse Rijk tussen de keizer en de paus. Hoe heet dit conflict?
- 22. Deze Franse geleerde was het eens met veel van de kritiek op de katholieke kerk. Hij had echter ook een paar eigen punten van kritiek. Deze Franse geleerde is vooral bekend geworden door zijn idee dat het lot van ieder mens al van tevoren vaststaat voor God (=predestinatie). Ook vindt deze Fransman dat gelovigen in opstand mogen komen tegen hun vorst als deze een verkeerd godsdienstig beleid zou hebben. Zijn ideeen hebben geleid tot een nieuwe christelijke stroming, die o.a. in Nederland veel aanhangers kreeg. Hoe heet deze Franse geleerde?
- 23. Hoe noem je het systeem waarbij koopman-ondernemers zich met handel en nijverheid bezighouden en een deel van de winst investeren in de onderneming?
- 26. dit is een ander woord voor uitbreiding. Het Romeinse Rijk breidde zich vanaf 264 v.chr sterk uit en bleef groeien tot ongeveer 180 n.chr. Hoe noem je het als een land of rijk groter wordt door andere gebieden over/in te nemen?
- 27. Wat is een andere naam voor de oorlog die ook wel bekend staat als de Nederlandse Opstand (schrijf aan elkaar)?
- 30. hoe noem je de staatsvorm waarbij een land wordt geregeerd door beperkt aantal machtige families (wordt ook wel oligarchie genoemd)?
- 32. hoe noem je het geloof in één god?
- 35. Deze Duitse monnik had veel kritiek op de katholieke kerk. Mede door hem viel het christelijke geloof in West-Europa uit elkaar en ontstond er een nieuwe christelijke stroming. Hoe heet deze Duitse monnik?
- 36. hoe noem je het als een samenleving zichzelf economisch kan voorzien?
- 40. jager-verzamelaars leefden niet op een plek maar trokken rond. Hoe noem je mensen die niet op één plek blijven en rondtrekken om in hun levensbehoeften te voorzien?
- 41. Wat is de naam van de handelscompagnie die actief was in Amerika en vooral geld verdiende met de handel in gewassen van plantages, slaven en kaapvaart?
- 42. De Europeanen die overzees op reis gingen veroverden soms hele gebieden. Toch was dat oorspronkelijk niet het doel van de Europese ontdekkingsreizigers. Welke economische activiteit wilden de Europese ontdekkingsreizigers oorspronkelijk beginnen, vooral met rijke landen als China (schrijf in meervoud)?
- 43. als mensen door de ontwikkeling van de landbouw zich gaan vestigen op één plaats, spreken we van een ... levenswijze. Wat moet er op de puntjes staan
- 47. hoe noem je de staatsvorm van de Romeinen voordat de keizers de macht overnamen?
- 49. hoe noem je iemand die sterft voor zijn geloof?
- 51. in dit politieke systeem van de vroege middeleeuwen moest je als je van adel was trouw zweren aan de persoon boven je in de sociale verhoudingen. Dit was een leenheer. Degene die zich sociaal onder jou bevond heet een leenman. De leenmannen kregen land te leen en in ruil moesten zij het voor de leenheer besturen en moesten ze te hulp komen in tijden van oorlog. Hoe heet dit politieke systeem uit de vroege middeleeuwen?
- 52. dit volk werd bestuurd door de Romeinen maar hadden grote invloed qua cultuur op de Romeinen. Die invloed was zelfs zo groot dat de cultuur van de Romeinen gekoppeld is aan de cultuur van dit volk. Over welk volk gaat het hier?
- 54. hoe noem je de periode waarin er nog geen geschreven bronnen bestaan?
- 56. hoe heet het heilige boek van de joden, waarin de joodse godsdienst en geloofsregels zijn opgeschreven?
- 57. via welke geschiedwetenschap komen we toch aan informatie die leefden zonder geschreven bronnen achter te laten?
- 58. hoe heet het heilige boek van de christenen, waarin de christelijke godsdienst en geloofsregels zijn opgeschreven?
- 62. Eind 18e eeuw kwamen verschillende volken in de Westerse wereld in opstand. Er ontstond een opstand waarbij de macht van de Franse koning eerst flink werd ingeperkt en uiteindelijk werd de koning helemaal werd afgezet. Het land werd een republiek en verspreide de idealen van de revolutie over een groot deel van Europa. Hoe heet deze revolutie (schrijf aan elkaar)?
- 63. Eind 18e eeuw kwamen verschillende volken in de Westerse wereld in opstand. Er ontstond een opstand waarbij de macht van de stadhouder niet meer werd erkend en waarbij grote delen van het land in handen van de opstandelingen vielen. Toen echter een Duits leger binnenviel moesten de opstandelingen vluchten. Toen een Frans leger binnenviel kwamen de opstandelingen weer terug. In 1804 kwam een einde aan deze revolutie. Hoe heet deze revolutie (schrijf aan elkaar)?
- 64. deze mensen moesten niet-christenen overtuigen zich te bekeren tot het christendom. Soms deden ze dit met geweld, soms werden deze mensen omgebracht en vaak hadden ze een leger bij zich voor de zekerheid. Hoe heten deze christenen die niet-christenen proberen te overtuigen zich te bekeren (schrijf het in meervoud)?
- 65. hoe heten mensen die volgens christenen en moslims niet de juiste godsdienst aanhangen (schrijf in meervoud)?
- 66. In de 15e eeuw in Italië begonnen steeds meer mensen de werken van Oude Grieken en Romeinen te lezen en werden mensen geïnspireerd door hun bouwkunst. Ook in schilderijen was de hernieuwde interesse in de tijd van de Grieken en Romeinen goed terug te zien. Hoe heet deze periode/beweging die begon in Italië en zich later verspreide naar andere delen van Europa en waarin de Oude Grieken en Romeinen een belangrijke rol speelden?
- 67. De katholieke kerk viel in de 16e eeuw uit elkaar omdat er veel kritiek op de kerk kwam. Er kwam daardoor een nieuwe christelijke stroming bij (die al snel opgedeeld zou worden in talloze nieuwe stromingen). Deze stroming is tegen het verkopen van aflaten, het vereren van heiligen, tegen het celibaat (verbod op seks voor geestelijken) en wil dat de bijbel uitgegeven wordt in de spreektaal van de mensen (en dus niet in het Latijn). Wat is de verzamelnaam voor de volgers van de nieuwe christelijke stroming (schrijf in meervoud)?
- 70. Wat is de naam van de handelscompagnie die actief was in Azië en vooral geld verdiende met de handel in specerijen en handel met Aziatische landen (vaak dmv factorijen)?
- 71. Veel edelen voelden zich in de jaren voor 1568 benadeeld omdat het Spaanse hof in Brussel veel macht naar zich toetrok. Het bundelen van de macht in een bepaalde plek bestond op veel plekken in Europa al (veel) langer maar was nieuw voor de Nederlanden en zorgde voor veel onvrede en het zou één van de redenen voor het uitbreken van de Opstand zijn. Hoe noem je het politieke proces waarbij de macht meer gebundeld wordt op één plek.?
- 72. deze islamitische stroming wordt aangehangen door het merendeel van de moslims. Hun tegenstanders zijn de sjiieten. Over welke groep gaat het hier (schrijf in meervoud)?
- 73. In de middeleeuwen hadden pausen meer macht dan tegenwoordig. Zo konden ze mensen in de ban doen, beschuldigen van ketterij en hekserij. De paus/katholieke kerk had zelfs een rondreizende rechtbank die overal in Europa ketters konden opsporen en berechten. Hoe heet deze kerkelijke rechtbank?
- 74. In Europa kregen veel landen een vaste hoofdstad, kreeg de koning meer macht ten opzichte van de edelen (=adel) en werden meer besluiten genomen die invloed hadden op het hele land (ipv alleen invloed op een bepaalde regio). Hoe noem je het proces in de Late Middeleeuwen waardoor de politieke macht in een land verdeeld was onder minder mensen?
Down
- 1. de Griekse filosofen maakten gebruik van het eigen (gezonde) verstand om tot conclusies te komen. Hoe noem je zo'n manier van denken ook wel?
- 2. De Spanjaarden in de Nederlanden wilden dat alleen het katholieke geloof gevolgd zou worden en vervolgde andere godsdienstige stromingen. Willem van Oranje vond dit erg onverstandig want hij vreesde dat hier onrust door kon komen. Hij pleitte niet voor vervolging maar juist voor meer vrijheid. Achteraf zou hij gelijk krijgen want de strenge godsdienstpolitiek van de Spanjaarden was één van de oorzaken van de Nederlandse Opstand. Waar pleitte Willem van Oranje voor bij de Spanjaarden als het gaat om godsdienst?
- 3. doordat Griekse filosofen gebruik maakten van hun eigen (gezonde) verstand ontstond een nieuwe ontwikkeling waarbij men door gebruik te maken van het verstand meer te weten wilde komen van wiskunde, natuurkunde, biologie en geschiedenis. Hoe noem je deze ontwikkeling ook wel?
- 4. Hoewel de expedities naar (het gebied rond) Jeruzalem het bekendst zijn geworden, werden in dezelfde periode ook veel gebieden in Europa die niet-christelijk waren aangevallen. Dit gold zowel voor Spanje/Portugal als Centraal- en Midden-Europa. Het christendom groeide hierdoor en die groei wordt met een bepaald begrip aangeduid. Wat is een andere naam voor de groei van het christendom na het jaar 1000?
- 6. om Germaanse niet-christenen te overtuigen zich te bekeren tot het christendom, pasten de christenen een paar geloofsregels aan aan de Germanen. Zo werden heiligen vereerd, want die namen de plaats van oude Germaanse goden in. Ook werden overblijfselen van heiligen vereerd. Hoe noem je deze, voor katholieken heilige, overblijfselen ook wel?
- 7. Nederland kende in de 17e eeuw een bloeiperiode als het gaat over de politiek (Nederland was een wereldmacht), economie (Nederland was het rijkste land ter wereld) en cultuur (de meeste wereldberoemde Nederlandse kunstenaars leefden in deze periode). Hoe noem je de 17e eeuw in Nederland ook wel (schrijf aan elkaar)?
- 11. hoe heet het heilige boek van de moslims, waarin de islamitische godsdienst en geloofsregels zijn opgeschreven?
- 12. hoe heet de staatsvorm waarbij een land wordt geregeerd door een familielid van een machtige familie?
- 15. In de middeleeuwen zag de paus hoe christelijke Europeanen elkaar de hersens insloegen en hoe tegelijkertijd Jeruzalem al eeuwen door islamitische leiders bestuurd werd. De paus wilde twee vliegen in één klap slaan door de christelijke Europeanen te stoppen met elkaar te vechten en ze te laten concentreren op het terugveroveren van Jeruzalem. De oproep tot de herovering had veel succes doordat veel mensen meededen en Jeruzalem inderdaad in 1099 werd veroverd. In de eeuwen daarna zou er veel gevochten blijven worden en meerdere expedities richting Jeruzalem gestuurd worden, maar uiteindelijk wisten de islamitische heersers de christenen te verdrijven. Hoe heten de expedities van de christenen om Jeruzalem (e.o.) (terug) te veroveren (schrijf in meervoud)?
- 17. Welk, voor Europeanen, nieuw werelddeel werd ontdekt eind 15e eeuw?
- 21. met de komst van steden hoefde niet iedereen nog boer te zijn. Zo konden bijvoorbeeld ambachtslieden spullen maken of bewerken en die verkopen. Hoe noem je het maken of bewerken van spullen ook wel?
- 24. Koningen hadden altijd al geprobeerd om zoveel mogelijk macht naar zich toe te trekken. Dit was tot de 17e eeuw vaak niet zo goed gelukt door machtige edelen. Doordat vanaf de middeleeuwen de economie steeds sterker werd en koningen meer inkomsten kregen, konden zij meer invloed winnen ten koste van edelen. De koningen eisten zoveel mogelijk macht omdat zij door god aangesteld zouden zijn en daarom hoefden ze zich ook niet aan het volk te verantwoorden. Hoe noem je dit versterkte koningschap?
- 25. De katholieke kerk viel in de 16e eeuw uit elkaar omdat er veel kritiek op de kerk kwam. Er kwam daardoor een nieuwe christelijke stroming bij (die al snel opgedeeld zou worden in talloze nieuwe stromingen). Hoe heet de ontwikkeling en periode in de geschiedenis waarin veel kritiek was op de katholieke kerk en er een nieuwe christelijke stroming bij kwam?
- 28. Hoe noem je de beweging van mensen die wilden dat slavernij/slavenhandel afgeschaft zou worden?
- 29. eind vierde eeuw waren verschillende volken rondom het Romeinse Rijk aan het rondtrekken. Veel volkeren vielen ook het rijk binnen. Dit was een belangrijke oorzaak voor de ondergang van het West-Romeinse Rijk. Hoe heet het verschijnsel waarbij volkeren eind vierde eeuw rondtrokken en het Romeinse Rijk binnenvielen (schrijf het antwoord in meervoud)?
- 31. de Grieken en Romeinen vonden bijna iedereen die anders was dan zij minder ontwikkeld. Hun woord voor deze mensen wordt nog steeds gebruikt voor mensen die zich onbeschaafd gedragen. Over welk woord gaat het hier?
- 33. het Romeinse Rijk werd ook wel met de Latijnse naam voor 'rijk' aangeduid. Het Engelse woord 'empire' stamt er van af. Om welk Latijns woord gaat het hier?
- 34. Hoe noem je een koningschap waarin de macht wordt beperkt door een grondwet (schrijf aan elkaar)?
- 37. In de 18e eeuw wilden enkele vorsten in Europa, en vooral de Franse vorst, niet te veel aanpassen aan de nieuwe ontwikkeling waarbij revolutionaire ideeën over de samenleving en politiek werden geïntroduceerd. De landen waar men vasthield aan de oude ideeën over samenleving en politiek worden ook wel aangeduid met een Franse term voor 'het oude bestuur'. Hoe noem je 'het oude bestuur' ook wel in het Frans (schrijf aan elkaar)?
- 38. hoe noem je een geloof waarbij men in meerdere goden gelooft?
- 39. door landbouw ontstonden steden. Hoe noem je de eerste samenlevingen waar steden ontstonden (... samenleving)
- 44. de leiders die na Mohammed de leiding kregen over de moslims werden 'opvolger' genoemd. Wat betekent 'opvolger' in het Arabisch en is dus de naam van de leiders die Mohammed opvolgden?
- 45. Eind 18e eeuw kwamen verschillende volken in de Westerse wereld in opstand. Hoe heet de opstand waarbij de macht van de Britse koning niet meer werd erkend en waarbij een republiek ontstond met een grondwet, grondrechten voor de burgers, waardoor dit land een rechtsstaat werd. Hoe heet deze revolutie (schrijf aan elkaar)?
- 46. als een volk dat niet-Romeins was zich steeds meer als Romeinen ging gedragen dan werd gezegd dat zij ... waren. Welk woord hoort er op de stippellijn te staan?
- 48. de Romeinen wisten vanaf keizer Augustus grote burgeroorlogen te voorkomen en het rustig te houden in het rijk, ook door het goed te verdedigen. Dit bleef zo tot het einde van de tweede eeuw n.chr. Omdat er rust en vrede was binnen het Romeinse Rijk in deze periode wordt ook wel gesproken van de ... Romana. Welk woord moet er op de stippellijn staan (tip: het woord betekent vrede in het Latijn)?
- 50. hoe noem je de staatsvorm waarbij een land wordt geregeerd door een koning?
- 53. volgens deze theorie had de paus evenveel macht als een koning of keizer. De koning of keizer was de baas over 'wereldlijke' zaken, dus over het besturen van zijn onderdanen. De paus was de baas over godsdienstige zaken. Hoe heet deze theorie?
- 55. Van 1588 tot 1815 heeft Nederland geen koning aan de macht gehad. Dit was in Europa heel bijzonder. Hoe noem je een land zonder koning aan de macht?
- 59. Hoe heet de vergadering waarbij een groot deel van Nederland was vertegenwoordigd en waar besluiten werden genomen over buitenlandse politiek, in- en uivoerrechten en over het leger. Besluiten moesten officieel gezamenlijk genomen worden, maar soms konden Holland en/of Amsterdam hun zin doordrukken. Hoe heet deze nationale vergadering (schrijf aan elkaar, zonder streepje)?
- 60. hoe noem je de staatsvorm waarbij de macht in handen ligt van het volk?
- 61. de Grieken hadden hun eigen kunststijl op het gebied van beeldhouwen en architectuur. Dit werd later grotendeels overgenomen door de Romeinen. Hoe noem je de kunststijl van de Grieken en Romeinen ook wel?
- 68. wanneer beschavingen zich verder ontwikkelden ontstond een manier om ook zonder te praten te kunnen communiceren. De toepassingen van deze vorm van communicatie waren zeer divers, van het vastleggen van geloofsregels tot het afsluiten van handelsovereenkomsten. Hoe noem je deze niet-mondelinge vorm van communicatie?
- 69. met dit volk hadden de Romeinen een haat-liefdeverhouding. Zo werd er tussen elkaar gehandeld en dienden mensen van dit volk zelfs in de Romeinse legers (legioenen). Tegelijkertijd werd er veel tussen de twee volkeren gevochten, waarbij de Romeinen vanaf de derde eeuw n.chr steeds vaker verloren. Over welk volk gaat het hier?